بهمن فرمان آرا و خانه ای روی آب او

خانه ای روی آب که سیمرغ بلورین بهترین فیلم بیستمین دوره­ی جشنواره فیلم فجر (۱۳۸۰) را بهمراه داشته، دومین فیلم او پس از بازگشت به ایران و پی گرفتن دوباره فیلمسازی می باشد...

خا نه ای  روی  آب

تهیه کننده ، نویسنده و کارگردان : بهمن فرمان آرا

بهمن فرمان آرا

وی زاده­ی3 بهمن ۱۳۲۰ در اصفهان است و در سال ۱۳۳۷ برای ادامه تحصیل به لندن رفته و در مدرسه هنرهای دراماتیک درس میخواند و سپس در سال و سپس به دلیل میل به فیلمسازی و کارگردانی به آمریکا رفته و در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی (USC)که از معتبرترین دانشگاه های سینمایی است، تحصیل کرده و در سال ۱۳۴۵ به ایران بازگشت و در دوران سربازی در مجله انگلیسی زبان تهران ژورنال نقد فیلم می نوشت و سپس در سال ۱۳۴۷ به استخدام تلویزیون ملی ایران در آمد و در این مدت، به عنوان کارشناس در برنامه های سینمایی مثل فانوس خیال و جهان سینما شرکت می کرد. پس از دو فیلم کوتاه «نوروز» و «خاویار» و «تهران کهنه و نو» در سال ۱۳۵۱ نخستین فیلم بلند خود به نام خانه قمر خانم بر اساس سریالی به همین نام را می سازد که هیچ گونه سنخیتی با او نداشت و سر انجام در سال ۱۳۵۳ دومین فیلم بلند خود به نام «شازده احتجاب» را بر اساس داستانی از هوشنگ گلشیری می سازد که به در آن سالها با استقبال منتقدین رو برو شد و جایزه بهترین فیلم را در جشنواره جهانی فیلم تهران از آن خود کرد.در همان سال با حکم دکتر بوشهری به ریاست تولید شرکت گسترش صنایع سینمای ایران در میاید و تا سال ۱۳۵۷ تحت مسوولیت خود در این شرکت از اصلی ترین حامیان موج نوی سینمای ایران به حساب میرود و بسیاری از فیلمهای این طیف فکری را تهیه می کند. در سال ۱۳۵۶ سومین فیلم بلند خود با نام «سایه های بلند باد» را بر اساس داستان معصوم اول نوشته­ی هوشنگ گلشیری را می سازد که با توقیف فیلم در رژیم پهلوی و جمهوری اسلامی همراه بوده است.

وی درسال ۱۳۵۹ به به کانادا مهاجرت کرده و مدیر عامل شرکت سیرکل ونکوور می شود و در این سالها فیلمهای مهمی را پخش می کند و سپس به لس آنجلس آمریکا رفته و در تولید فیلمهای فیلمسازان بزرگی همکاری میکند؛ همچون: باغ وحش شیشه ای (پل نیومن)، مادام سوزاتسکا(جان شله زینگر)، رادیو حرف (الیور استون)، سقوط امپراتوری آمریکا (دنی آرکاند)، آخرین وسوسه مسیح (مارتین اسکورسیزی)، خانم و آقای بریج (جیمز آیوری)، تردستان (استیون فریرز)، لیولو (ژان کلودلوزان)

وی در طول کار تهیه کنندگی و مدیرعاملی شرکت گسترش با فیلمسازان بنامی چون اُرسُن ولز در آخرین ساخته­ی او یعنی  «آن سوی وزش باد» و همچنین در فیلم «برخورد نزدیک» از نوع سوم اثر استیون اسپیلبرگ همکاری کرده است. سرانجام در پایان دهه­ی ۱۳۶۰ به ایران بازمیگردد و پس از دوره طولانی فیلم نامه نویسی که هیچ کدام ساخته نشد ( از جمله: از عباس کیارستمی متنفرم) در سال ۱۳۷۸ فیلم سازی را دوباره شروع کرده و فیلمهایی نظیر «بوی کافور عطر یاس»، «خانه ای روی آب»، «یک بوس کوچولو» که به «سه گانه­ی مرگ» معروف شدند و سپس در سال ۱۳۸۸ فیلم «خاک آشنا» را که دو سال توقیف بود را ساخت.

در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ در شبکه­ی بی بی سی فارسی (BBC PERSIAN) مستندی از وی درباره­ی موسیقی­دان بزرگ ایرانی، پرویز یاحقی پخش شد با نام «کنسرتی که اجرا نشد».

خانه ای روی آب که سیمرغ بلورین بهترین فیلم بیستمین دوره­ی جشنواره فیلم فجر (۱۳۸۰) را بهمراه داشته، دومین فیلم او پس از بازگشت به ایران و پی گرفتن دوباره فیلمسازی می باشد. خانه ای روی آب ، با گذر از نوع جریان روایت کلاسیک به تصویر کشیدن برش هایی از زندگی کاراکتر اصلی (کیانیان) - دکتر سپید بخت - می پردازد و در واقع دیگر شخصیت ها و روابط همگی بر مبنای ارتباط با کاراکتر اصلی تعریف می شوند ، به این علت در اکثر قریب به اتفاق نماها کاراکتر اصلی حضور دارد. روایت به شکلی موجز به چند روز پایانی زندگی او می پردازد که از تصادف با یک فرشته شروع و با مرگ در کنار فرشته ای دیگر پایان می یابد. کل روند داستانی فیلم حول ایده «بخشایش یا رستگاری» دکتر سپیدبخت (با توجه به بار عامدانه نام خانوادگی او) ساخته می شود.

شروع فیلم سکانس تصادف اتوموبیل او با یک فرشته است که تصویر پشت شیشه جلوی اتوموبیل در هاله ای از مه قرار دارد. در سکانس دیدار او با دوست دکترش - جمشید مشایخی - او در دیالوگی از سپید بخت می پرسد که « مگر با ماشین پرواز می کردی که به فرشته زدی ؟! » که این دیالوگ به علت وجود مه در شبیه سازی متافیزیکی محیط با مه (کنایه از ابر و آسمان ) معنا می دهد.

یکی از موتیف هایی که چندین بار در طول فیلم تکرار می شود وقتی است که دکتر از غرق شدن اش در باتلاق زندگی می گوید و اطرافیان او هم به شکلی این احساس را بیان می کنند. پدرش به او می گوید که او هم همین احساس را دارد ، دوست دکترش از کابوس کرم ها می گوید ، ژاله آرزو می کند که بافنده سرنوشت ، بافته او را بشکافد و در نگاه زنی که از فرط تکرر زایمان می میرد نیز چیزی جز این احساس فرو رفتگی نیست. (از این جهت او قرینه ژاله است که از نازایی احساس بدبختی می کند ).

اگر در فیلم مستند «تهران کهنه و نو» (١٣۵١)، فرمان آرا در پی این است که از طریق سفر یک تاکسی از شمال تا پایین شهر، تفاوت فاحش طبقاتی و تغییرات سبک زندگی این دو جهان را ثبت کند، سی سال بعد او این غرقه در گنداب شدن را همگانی     می داند. همچنین است موازی سازی اعتیاد پسرش که در امریکا زندگی می کند با جوانان معتاد و تزریقی محله های کثیف پایین شهری تهران که در هم می لولند.

 متافیزیک همواره یکی از مسائل و دغدغه های ذهنی کارگردان می باشد که در تمام آثارش تا به امروز حضور داشته است. از روایت سیال ذهن «شازده احتجاب»، رویای جاندار پنداری مترسک در «سایه های بلند باد» تا حضور بهمن فرجامی - کاراکتر بوی کافور ، عطر یاس - در مراسم ختم خودش و موارد دیگر. در «خانه ای روی آب» نیز حضور فرشته­ی تنبیه کننده در سکانس اول فیلم که دست او را زخم می کند و قرینه آن ، فرشته بخشایش - پسرک حافظ قرآن - جنبه های متافیزیکی داستان هستند که در سفر به سوی رستگاری سپید بخت ایفای نقش می کنند. همچنین موتیف بصری کلاف کامواهای رنگی و پیر مادر زمان و سرنوشت که رنگ به رنگ سرنوشت همه را بر روی هم می بافد که در سکانس ملاقات سپید بخت با پدرش به نام " خانم زمانی " تجسد فیزیکی می یابد. نکته مهم داستان - بر خلاف بسیاری که فرمان آرا را به حرکت در جهت رود متهم کردند - در توجه به این قضیه است که متافیزیک  مورد نظر او ، اگر چه ظاهراً جنبه ای مذهبی دارد (با شخصیت پردازی فرشته در قالب پسرک حافظ قرآن ) اما در اصل این بعد متافیزیکی درونمایه هایی معنوی به خود می گیرد. معنویتی که صرفاً در پاکی و بی آلایشی کودک بارگذاری میشود نه در شکل مذهبی آن. به همین علت، فیلمساز این جنبه­ی معنوی را در تقابل با نوع شخصیت­پردازی پدر پسر بچه که با نگاهی فایده گرایانه­ی مذهبی است، قیاس می کند.

یکی از تمهیداتی که در سینمای کلاسیک امریکا در شخصیت پردازی قهرمانان فیلم به وفور استفاده می شد همین امر بود که قهرمان فیلم تا مرز تن دادن به شر و تباهی پیش می رفت ، اما در انتها به رستگاری و نجات می رسید و مخاطب نیز او را             می بخشید،  شخصیت پردازی «همفری بوگارت» در فیلم هایی چون «کازابلانکا»، «در مکانی خلوت» و ... نمونه های شاخصی از این نوع شخصیت پردازی تا مرز تباهی تاختن و رستگاری در آخرین دقیقه هستند. در خانه ای روی آب نیز جنبه های سیاه شخصیت دون ژوانی دکتر سپید بخت با رگه هایی از سپیدی تلطیف شده اند: به پدر ژاله، کمک می کند، پسرش را به کلینیک ترک اعتیاد می برد ، به پدرش هر چند دیر به دیر، سر می زند و ...

فرمان آرا در «خانه روی آب» به شکلی بینامتنی و با ارجاع به فیلم دیگرش (شازده احتجاب)، مساله­ی انحطاط نسل ها و تکرار تباهی ها را از نسلی به نسل دیگر به تصویر می کشد. شاید از این حیث، او را بتوان با فیلمساز ایتالیایی، لوچینو ویسکونتی مقایسه کرد که او نیز این مساله را در آثارش مثل «روکو و برادرانش» (1960) یا «یوزپلنگ» (1963) مورد واکاوی قرار داد.

در «شازده احتجاب» قدرت و سویه های فاسد آن در سه نسل پدر بزرگ، پدر و شازده نشان داده می شود. اگر پدربزرگ به شیوه گذاشتن بالش بر روی دهان برادرش و نشستن روی آن مرتکب قتل می شود ، پسرش با ابزار مدرن­تری مثل مسلسل بسیارانی را قتل عام می کند و شازده که به ظاهر ملایم تر می آید به شکلی فاشیستی سعی در برون آوردن انسانی از ماهیت خود و تبدیل او به دیگری است که خود می خواهد.

در «خانه روی آب» نیز پدر بزرگ عیاش (که حتی از نظر ظاهر هم با پاپیونش در قیاس با کراوات پسرش شبیه سازی می شود) کسی است که مثل سپید بخت رابطه ای عاطفی با زن های زندگی اش نداشته و بارها به همسرش خیانت کرده است، همچنین است دکتر سپید بخت و پسرش که مازاد امر لذت بخش را در اعتیادش تجربه می کند.

نوع دیگر ارجاع فیلمساز به «شازده احتجاب» استفاده از بازیگران آن فیلم در «خانه روی آب» است. حضور حسین کسبیان، ولی ا.. شیراندامی ، جمشید مشایخی در این فیلم ادای دینی است به اثری که نخستین بار با بردن جایزه جشنواره فیلم تهران کارگردان را به شهرت رساند. هم چنین بینامتنیت در نمای دیگری از فیلم نیز تکرار می شود و آن آنجاست که رابطه متافیزیکی انسان - فرشته با نشان دادن صحنه هایی از فیلم «دنیای شگفت انگیزی است» (فرانک کاپرا) تصویرسازی می شود.

«خانه ای روی آب» البته نقاط ضعفی هم دارد مثل تصنعی بودن برخی ژست ها مثل نوع موزیک گذاشتن مانی (پسر دکتر) و دیالوگ های اغراق شده به خصوص در ملاقات دکتر با مژگان - دختری که ایدز دارد - و... ، اما مگر دکتر سپید بخت با آن همه خطاهایش بخشیده نشد ؟!

 کارگردانی

۱۳۸۶ - خاک آشنا

۱۳۸۴ - یک بوس کوچولو

۱۳۸۰ - خانه‌ای روی آب

۱۳۷۸ - بوی کافور، عطر یاس

۱۳۵۷ - سایه‌های بلند باد

۱۳۵۳ - شازده احتجاب

۱۳۵۱ - خانه قمر خانم

تهیه کننده

۱۳۸۶ - خاک آشنا                       ۱۳۵۵ - ملکوت

۱۳۸۰ - خانه ای روی آب              ۱۳۵۵ - شطرنج باد

۱۳۵۷ - سایه‌های بلند باد

۱۳۵۷ - دایره مینا

۱۳۵۶ - کلاغ

۱۳۵۶ - گزارش

۱۳۵۶ - در امتداد شب

بازیگران :

رضا کیانیان در نقش دکتر رضا سپیدبخت

عزت‌الله انتظامی در نقش پدر دکتر سپیدبخت

بهناز جعفری در نقش مژگان احدی

بیتا فرهی در نقش خانم طالقانی

هدیه تهرانی در نقش ژاله تیرانداز

جمشید مشایخی در نقش دکتر لطیفیان

شبنم طلوعی در نقش مسوول اطلاعات بیمارستان

رویا نونهالی در نقش خانم محمدی

حسین کسبیان در نقش آقای تیرانداز

ولی شیراندامی در نقش آقای شیری ( رئیس خانه سالمندان )

مهدی صفوی در نقش مانی

امیر غفارمنش در نقش معتاد دریک سکانس

محسن قاضی مرادی

جوایز

سیمرغ بلورین فیلم منتخب تماشاگران - خانه‌ای روی آب - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر - مسابقه سینمای ایران- سال ۱۳۸۰

برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم - خانه‌ای روی آب - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر - مسابقه سینمای ایران - سال ۱۳۸۰

کاندید سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه - خانه‌ای روی آب - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر - مسابقه سینمای ایران - سال ۱۳۸۰

کاندید سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱۸ جشنواره فیلم فجر - مسابقه سینمای ایران- سال ۱۳۷۸

برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱۸ جشنواره فیلم فجر - مسابقه سینمای ایران - سال ۱۳۷۸

کاندید تندیس زرین بهترین فیلم - خانه‌ای روی آب - دوره ۶ جشن خانه سینما - مسابقه - سال ۱۳۸۱

کاندید تندیس زرین بهترین کارگردانی - خانه‌ای روی آب - دوره ۶ جشن خانه سینما - مسابقه- سال ۱۳۸۱

کاندید تندیس زرین بهترین فیلمنامه - خانه‌ای روی آب - دوره ۶ جشن خانه سینما - مسابقه- سال ۱۳۸۱

برنده بز بال دار بهترین فیلم - شازده احتجاب - دوره ۳ جشنواره جهانی فیلم تهران - مسابقه - سال ۱۳۵۳

کاندید لوح زرین بهترین فیلم سال - خانه‌ای روی آب - دوره ۴ منتخب سایت ایران اکتور - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۳

کاندید لوح زرین بهترین کارگردان سال - خانه‌ای روی آب - دوره ۴ منتخب سایت ایران اکتور - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۳

کاندید لوح زرین بهترین کارگردان سال - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱ منتخب سایت ایران اکتور - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۰

کاندید لوح زرین بهترین فیلمنامه سال - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱ منتخب سایت ایران اکتور - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۰

سومین فیلم سال - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱۵ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال- سال ۱۳۷۹

سومین کارگردان سال - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱۵ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال ۱۳۷۹

چهارمین فیلمنامه سال - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱۵ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال ۱۳۷۹

چهارمین بازیگر نقش اول مرد سال - بوی کافور عطر یاس - دوره ۱۵ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال ۱۳۷۹

دومین فیلم سال - خانه‌ای روی آب - دوره ۱۸ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۲

دومین کارگردان سال - خانه‌ای روی آب - دوره ۱۸ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۲

مدیر فیلمبرداری : محمود کلاری

تدوین : عباس گنجوی

موسیقی : احمد پژمان

چهره پردازی : جلال معیریان

طراح صحنه : ژیلا مهرجویی

موسیقی : احمد پژمان

صدابردار : پرویز آبنار

سال ساخت : ١٣٨٠

جوایز

سیمرغ بلورین فیلم منتخب تماشاگران - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر - مسابقه سینمای ایران - سال ۱۳۸۰

برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

کاندید سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

بهترین بازیگر نقش اول مرد: رضا کیانیان دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

بهترین بازیگر نقش دوم مرد: عزت‌الله انتظامی - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

بهترین بازیگر نقش دوم زن: بهناز جعفری - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

بهترین طراحی صحنه: ژیلا مهرجویی - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

نامزد دریافت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل : بیتا فرهی - دوره ۲۰ جشنواره فیلم فجر

کاندید تندیس زرین بهترین فیلم - دوره ۶ جشن خانه سینما - مسابقه - سال ۱۳۸۱

کاندید تندیس زرین بهترین کارگردانی - دوره ۶ جشن خانه سینما - مسابقه- سال ۱۳۸۱

کاندید تندیس زرین بهترین فیلمنامه - دوره ۶ جشن خانه سینما - مسابقه- سال ۱۳۸۱

کاندید لوح زرین بهترین فیلم سال - دوره ۴ منتخب سایت ایران اکتور - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۳

کاندید لوح زرین بهترین کارگردان سال - دوره ۴ منتخب سایت ایران اکتور - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۳

دومین فیلم سال - دوره ۱۸ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال ۱۳۸۲

دومین کارگردان سال - دوره ۱۸ منتخب نویسندگان و منتقدان - بهترین‌های سال - سال