معرفی کتاب : «دولت‌ها و افکار عمومی، جنگ روانی»
معرفی کتاب : «دولت‌ها و افکار عمومی، جنگ روانی»
نوشتهی عبدالله رفیعی(1383)، تهران، نشر پژوهش دادار.
کتاب حاضر در بردارنده مقدمه و 11 فصل است که توسط آقای عبدالله رفیعی (سرهنگ ستاد) برای نخستین بار در زمستان 1381 چاپ و سپس در سال 1383 به چاپ دوم رسیده است . . .
معرفی کتاب : «دولت‌ها و افکار عمومی، جنگ روانی»
نوشتهی عبدالله رفیعی(1383)، تهران، نشر پژوهش دادار.
کتاب حاضر در بردارنده مقدمه و 11 فصل است که توسط آقای عبدالله رفیعی (سرهنگ ستاد) برای نخستین بار در زمستان 1381 چاپ و سپس در سال 1383 به چاپ دوم رسیده است. محورهای اصلی کتاب به شرح زیر است:
1. پیشینه تاریخی جنگ روانی
در این فصل نویسنده با نگاهی به سیر تحول جوامع بشری و منازعات بین آنها، به کاربرد ابزارهای روانی در جنگهای سنتی اشاره نموده و برای این منظور تاریخ ظهور فن‌‌آوری‌های جدید را مبنا قرار می‌دهد. از این منظر تجارت تاریخی‌ای چون آلمان نازی حائز اهمیت بسیار هستند و تعریف ارایه شده از جنگ روانی مطابق تجربه به عمل آمده تا جنگ سرد عبارتست از:
«جنگ روانی شامل تبلیغات و سایر اقدامات طراحی شده است که به منظور نفوذ در عقاید، احساسات، رفتارها و تمایلات گروههای در پشتیبانی و حمای از خط مشی‌های جاری، هدفها و یا طرحهای نظامی اجراء می‌گردد.» (ص 18)
در ادامه نویسنده دو واژه «جنگ روانی» و «عملیات روانی» را از هم متمایز می‌سازد. عملیات روانی شامل دو بخش عملیات دشمن و خودی می‌باشد که جنگ روانی را در برمی‌گیرد.
2. استراتژی
عملیات روانی با توجه به گروه هدف قابل تحدید و دسته‌بندی است. مؤلف گروه هدف را به دسته تقسیم می‌کند:
یک. مخالفان سیاسی
دو. افرادی بی تفاوت
سه. طرفداران حکومت
براین اساس در عملیات روانی نمی‌توان از روشهای یکسانی بهره جست، بلکه متناسب با گروه هدف باید عمل نمود. از این منظر مهمترین روشهای تجربه شده عبارتند از: شایعه پراکنی، تولید محصلات فرهنگی، سخن پراکنی، استفاده از امواج و ...
در همه این روشها آنچه عامل موفقیت ارزیابی می‌شود، توجه جدی به اطلاعات و نوع انتقال آنها، توجه به سطح جنگ روانی و انجام تبلیغ و ضد تبلیغ مناسب است.
3. غایت
جنگ روانی نیز همانند سایر جنگها نیازمند داشتن غایتی است که تمامی اهداف با توجه به آن فهم شده و امکانات در آن سو باید بسیج شوند «تضعیف روحیه» غایت اصلی جنگ روانی است که از نظر نویسنده با القای یاس و ناامیدی در پی تحصیل آن بود.
4. روش
در فصل چهارم برخی از روشها مهم در عملیات روانی مورد بحث قرار گرفته‌اند که از آن جمله می‌توان به ایجاد بحران، شایعه‌سازی و شایعه پراکنی هدفمند، استفاده از رسانه‌ها جهت تغییر سمت و سوی تحلیل‌ها و نگرش‌های و جامعه، روش مبالغه یا تخفیف موضوع، اشاره داشت.
5. محیط
در جنگ روانی می‌توان از عوامل محیطی استفاده زیادی بُرد و بدین وسیله بازیگر مقابل را به خود مشغول داشت. از جمله عوامل محیطی‌ای که تاکنون مورد بهره‌برداری در عملیات روانی قرار گرفته‌اند می‌توان به اختلافات مذهبها، گرایش‌های سیاسی مختلف، اختلافات قومی، گسست‌های اقتصادی، ناهمگنی فرهنگی، اشاره نمود.
6. افکار عمومی
با توجه به نقش محوری افکار عمومی در هدایت سیاست‌ها، در این فصل نویسنده به تعریف افکار عمومی و تفکیک دو بخش ثابت و متغیر در آن می‌پردازد. در ادامه مؤلف راههای نفوذ در افکار عمومی را به عنوان راهکارهای مؤثر برای تعریف عملیات روانی معرفی می‌نماید.
7. تاکتیکهای عملیات روانی
با توجه به اهمیت عملیات روانی در این فصل مؤلف به معرفی مهمترین تاکتیکهای به کار رفته در این زمینه می‌پردازد که عبارتند از: فریب، روشنفکر‌نمایی، ارعاب و اطمینان‌بخشی، در ادامه و در فصل هشم مؤلف از نقش و جایگاه تبلیغات به عنوان یک پدیده واحد سخن به میان آورده و با تعریف تبلیغات سیاه وسفید، پیامدهای ناشی از آنها را بررسی می‌کند. در پایان نیز مقوله مهم ضد تبلیغ را شامل پیشدستی، تبلیغ مستقیم، غیرمستقیم، انحرافی، سکوت و کوچک کردن موضوع، تبیین می‌کند. تحول تبلیغات از حیث روش و فن‌آوری نیز موضوع بعدی است که در فصل نهم به صورت مبسوط آورده شده است.
8. ملاحظات دینی
در پایان کتاب مؤلف به طرح گزاره‌های عمومی‌ای در خصوص جایگاه تبلیغات در مکتب اسلام پرداخته است. اهمیت، اهداف، ابزارها و بررسی تجربه نبوی (ص) چهار محور اصلی این فصل را شکل می‌دهند.
9. جمع‌بندی
اثر حاضر حاوی کلیاتی پیرامون جنگ روانی، عملیات روانی و افکار عمومی است که به زبان ساده و با مثالهایی زنده از حادثه 11 سپتامبر و یا سایر تحولات جاری همراه شده است. اثر اگرچه متنی روان دارد اما از حیث چارچوب نظری و مطالعات موردی و استنادات ضعیف بوده و استانداردهای پژوهش‌های علمی در آن رعایت نشده‌اند. لذا آن را می‌توان متنی برای طرح موضوع و آشنایی اجمالی و کلی با عملیات روانی معرفی کرد. این نقیصه در فصل «دیدگاه اسلام» نمود بسیار دارد و اجمال و نقص روش‌شناختی اثر بسیار مشهود است.
صلاح نصر(1380)، جنگ روانی، محمود حقیقت کاشانی، تهران، سروش و مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامة صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 600 ص (وزیری).
مقدمه
کتاب جنگ روانی که در دو جلد شامل بخش‌های کلامی و مکتبی توسط صلاح نصر به عربی منتشر شده، در واقع تلاش دارد، ضمن ارایه تصویری از پیشیه تاریخی جنگهای روانی، ابعاد و کارکردهای نوین آن را نیز به نمایش گذارد. چنان که مؤلف در پیشگفتار چاپ دوم اثر بیان داشته، اقبال به این کتاب در جهان عرب بسیار زیاد بوه و در کمتر از چهار ماهه، به چاپ دوم رسیده است. آنچه به فارسی برگردانیده شد، جلد اول مذکور است که ابعاد کلامی آن را شامل می‌شود. منظور مؤلف از «جنگ روانی کلامی» تأکید بر نقش و اهمیتی است که «کلام» در هدایت افکار، احساسات و رفتار انسانها دارد. لذا مصادیق جنگ روانی در این جلد، شامل مقولاتی چون شایعه، تبلیغات، ترور شخصیت و... می‌شود. در جلد دوم «جنگ روانی مکتبی» موضوع بحث است که از حضور انسان دو جریان کشمکش‌های عقیدتی، تحولاتی مسلکی و روابط اجتماعی سخن می‌گوید. با عنایت به ترجمه جلد اول این اثر، در ادامه مهمترین محورهای آن را که در 8 بخش تنظیم شده است، مرور می‌نماییم:
1. سیر تحول مفهومی ـ نظری
در بخش نخست که مشتمل بر 4 فصل می‌باشد، مؤلف به بیان مفهوم جنگ روانی و سیر تحول آن در بستر تاریخ پرداخته است. در فصل نخست مؤلف با برسی محدوده رفتار انسان به عنوان عضوی از جامعه که هدف جنگ روانی است، همت گمارده و از منظر روانشناسانه (روان شناسی اجتماعی) به تبیین چیستی روابط اجتماعی پرداخته است. اگر رفتار «نمود خارجی فعالیت‌های هر موجود زنده» (ص 13) باشد، در آنصورت تحت تأثیر دو دسته از عوامل داخلی و خارجی فعالیت‌های هر موجود زنده» (ص13) باشد، در آنصورت تحت تأثیر دو دسته از عوامل داخلی و خارجی خواهد بود. انگیزه، اداراک، اهداف، شخصیت بازیگر، وراثت، شرایط اجتماعی، فرهنگ، دانش، عادات، و ... از جمله عنصری هستند که مؤلف به صورت مبسوط به بررسی نقش آنها در شکل‌گیری رفتارها پرداخته است. بدین وسیله ایده «امکان تغییر رفتارها» از طریق دخل و تصرف در عوامل بالا تأیید شده و جنگ روانی موضوعیت می‌یابد.
2. تجارب تاریخی
ذر فصل دوم از بخش اول ابعاد تاریخی جنگ روانی مورد بررسی قرار گرفته و مؤلف از ابزارهایی که در قدیم برای جنگ روانی به کار گرفته می‌شد، سخن رانده است. مثالهای متعدد ارایه شده از تاریخ یونان، ایران باستان و صدر اسلام، از جمله مزایای این فصل است که نشان می‌دهد، روشهای متعددی برای تأثیرگذاری بر روی روحیه رقیب و دشمن مورد استفاده بوده‌اند. در ادامه این فصل مؤلف بررسی تاریخی خود را با ذکر مثالهایی از عملکرد انگلیسی‌ها در هندوستان، عملکرد ناپلئون، تحولات دوران جنگ جهانی اول و دوم، ادامه داده و بدین ترتیب زمینه را برای طرح پیدایش گونه‌ای تازه از جنگ روانی مساعد می‌سازد.
3. بازاندیشی در خصوص جنگ روانی
در سومین فصل مؤلف، مستند به تحولات تاریخی مذکور، به بررسی مفهومی جنگ روانی اقدام کرده و تلاش می‌نماید تا تعریفی جامع‌تر و کامل‌تر از آنچه در فصل اول آمد را عرصه بدارد. برای این منظورعمده‌ترین تعاریف ارایه شده در فرهنگ و بستر، نیروهای مسلح آمریکا، ژنرال مارک کلارک، توماس فانیلتر و ... را طرح و مورد بررسی انتقادی قرار داده است. در نهایت جنگ روانی را در دو سطح استراتژیک و تاکتیکی از یکدیگر تمییز و معرفی می‌نماید. «جنگ روانی استراتژیک باهدف تحقق ارتباطات جمعی انجام می‌شود و توده بردگی از مردم یا مساحت وسیعی را در برمی‌گیرد. جنگ روانی در این حالت محدود به زمان و مکان نیست و هدف آن تأثیر بر آراء ودیدگاهها ورفتار مردم در خارج و جهت کمک به هدفهای ملی دولت می‌باشد... جنگ روانی تاکتیکی علیه سربازان دشمن، در میان نبرد یا پایگاهایشان و یا علیه اتباع نیروهای دشمن یا فراخواندن مردم به همکاری با قوای در حال پیشرفت و همچنین ایجاد مانع در راه تلاشهای جنگی دشمن، می‌باشد.» (ص 96 و 97)
4. جایگاه جنگ روانی
مطابق تغییر ارایه شده، جنگ روانی از نظر مؤلف بخشی از جنگ تمام عیار به حساب می‌آید که به تعبیر مؤلف «جنگی بر پایه امور روانی» را بطور مشخص در برمی‌گیرد. از این حیث جنگ روانی در بستر مطالعات روان‌شناختی باید بررسی شود که مؤلف را به طرح مقوله روانشناسی نظامی رهنمون می‌شود. فصل چهارم در واقع بحث کلان روانشناسی و جنگ را در برمی‌گیرد.
5. سازمان جنگ روانی
بررسی سازمانهای گوناگون در کشورهای مختلف از جنبه عقیدتی، روش سیاسی و زندگی اجتماعی هدف اصلی این فصل را تشکیل می‌دهد تا از طریق اثر عوامل مختلف بر سازماندهی موجود در چند کشور معین، در حوزه جنگهای روانی، مشخص شود. برای این منظور مؤلف دو دوره مهم (جنگ جهانی اول و دوم و پس از آن) را مبنا قرار داده است. ویژگی دوره اول، نقش فعال و بلامنازع حکومت‌ها است که تبلیغات حکومتی را پدید می‌آورد. در این دوره شاهد کاربرد روشهای مختلفی هستیم از قبیل: تأسیس یک اداره خاص، تأسیس کمیته‌های ویژه، برگزاری کنفرانس‌های عمومی و مشترک و... در همین ارتباط مؤلف مصادیق کاربرد هر یک از روشها را در آلمان، آمریکا، و بالاخره در تجربه کشورهای موسوم به نیروهای متفقین به تحصیل آورده است.
6. قابلیت‌های افراد
اگرچه عملیات روانی اقدامی جمعی و سازماندهی شده ارزیابی می‌شود، اما نقش نیروی انسانی را نمی‌توان در آن نادیده گرفت. مؤلف مستند به دیدگاههای «لاینبرگر» مهارت‌های چهارگانه افراد را در نقش آفرینی در جنگهای روانی به شرح زیر بررسی نموده است: آگاهی عملی، دانش نظری، آگاهی حرفه‌ای و بالاخره داشتن اطلاعات عمومی مربوط به محیط عملیات. در ادامه قابلیت‌های فردی را از منظر مسئولیت آنها بررسی نموده از ضرورت‌های مربوط به رده‌های مختلف مدیران و مجریان به تفکیک سخن گفته است. خلاصه آن که یک جنگ روانی موفق بدون وجود افرادی علاقه‌مند، متبحر و وظیفه دولت ممکن نیست.
7. اهداف
اجرای یک جنگ موفق منوط به وجود یک برنامه عملیاتی مناسب است که مؤلف در بخش سوم کتاب و در قالب سه فصل به طرح و بررسی آن پرداخته است. آنچه طرح‌ریزی را ضروری می‌سازد، وجود مشکلات سیزده‌گانه‌ای است که بزعم مولف امکان رفع آنها بدون وجود یک استراتژی بزرگ برای بازیگر ممکن نیست. تنها در این صورت است که اهداف، ابزارها، محدودیت‌ها و توان‌مندی‌های مشخص شده و متناسب با آن ضرورت و کاربرد جنگ روانی مشخص می‌شود.
در قالب این طرح کلان، اهداف اصلی جنگ روانی به شرح ذیل طرح و بررسی شده‌اند: اهداف سیاسی محدود (کوتاه مدت و بلند مدت)، هدفهای سیاسی ـ نظامی، هدفهای اقتصادی. نکته در خور توجه که برای هر یک از هداف مذکور، مصادیق تاریخی متناسب آورده شده است.
8. جنگ روانی دفاعی
اگرچه جنگ عموماً جنبه تهاجمی دارد. اما جنگهای روانی عموماً با نگاه دفاعی طراحی می‌شوند که در حوزه نیروهای بازیگر و نیروهای رقیب قابل تعریف است. از این منظر، بازیگران اصلی باید وظایف خاصی را عهده دار شوند تا ماهیت دفاعی جنگ به ماهیت تهاجمی آن غلبه یابد. مؤلف برای تبیین این معنا در این فصل به بررسی وظایف رهبران و سربازان، پرداخته و نهایت به طرح محورهایی همت می‌گمارد که رعایت آنها به شکل‌گیری جنگ روانی دفاعی (و نه ابزاری برای تهاجم) کمک می‌کند.
9. ابزارها
مقوله ابزارهای به کار رفته در جنگ روانی، از جمله مباحثی است که در عمده آثار مربوطه وجود دارد و مؤلف در اثر حاضر نیز بصورت مبسوط به آن پرداخته است. نبردهای رادیویی، جنگ اخبار، کاربرد اعلامیه‌ها، اقدامات مطبوعاتی انتشار جزوه و کتاب، تانک‌های تبلیغاتی، کاربرد شایعه‌ها، اسطوره‌سازی، لطیفه‌سازی، داستان‌پردازی، شعر‌گویی، تفسیر‌پردازی، و... از جمله عناوین مهمی هستند که بصورت مبسطو و در چهار فصل آورده شده‌اند.
10. زمینه
توفیق جنگ روانی منوط به شناخت زمینه عملکرد جنگهای روانی، یعنی افکار عمومی است؛ لذا مؤلف بخش ششم کتاب را در سه فصل به بررسی این موضوع اختصاص داده است. این موضوع اگرچه مقوله‌ای مربوط به حوزه جامعه‌شناسی و روابط عمومی است، اما در کتاب حاضر توجه بسیاری به آن شده و دو نتیجه شاهد ارایه حجم بالا از مطالب و نظریه‌ها در در خصوص افکار عمومی هستیم. در این میان بحث نیروهای محرکه افکار عمومی از اهمیت بالاتری برخوردار است؛ چرا که محورهای اصلی عملیات روانی را نشان می‌دهد. با انگیزه‌ها منافع و باورها، مهمترین عناصر تشکیل دهنده خوانده شده‌اند که برای تغییر افکار عمومی می‌توان بر روی آنها تمرکز داشت.
شیوه رسیدن به هدف مذکور استفاده از تبلیغات است که مؤلف در ذیل تبلیغات سفید، سیاه و خاکستری به بررسی آنها پرداخته است. بر همین مبنا استراتژی‌‌های سفید وسیاه و تاکتیکهای مرتبط هستند به تاریخ تحول جوامع بشری، بررسی شده‌اند.
آخرین قسمت این بخش را بررسی شیوه‌های ارزیابی نتایج ناشی از عملیات روانی شکل می‌دهد که بحثی مربوط به روش تحقیق (با تأکید بر روش نظرخواهی) است.
11. اطلاعات و تحلیل
اهمیت عنصر اطلاعات، منجر شده تا پرسش از جایگاه اطلاعات در جنگ روانی را مطرح سازد. از این منظر مؤلف دو دسته از اطلاعات را از یکدیگر تمییز داده است:
اول. اطلاعات مثبت
«کلیه اقداماتی که سازمانهای اطلاعاتی دنبال می‌کنند تا یا از طریق مشاهده و پی‌گیری و یا از طریق اقدامات مثبت، یعنی عملیات جاسوسی، به آگاهیهای لازم دست یابند» (ص 470)، در این قسمت مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
دوم. اطلاعات پیشگیری کننده
«شامل کلیه عملیات و اقداماتی است که یک کشور به آن دست می‌زند تا امنیت، حفظ اسرار در برابر فعالیت جاسوسها و ... محقق گردد» (ص 471) این اطلاعات در ادامه مورد بررسی قرار گرفته و در قالب «اطلاعات امنیتی» و «مبارزه با جاسوسی» تعریف شده‌اند.
12. اطلاعات تبلیغاتی
استفاده از منابع اطلاعاتی متعارف به منظور سازماندهی مجموعه‌ای از اطلاعات کارآمد که دسترسی به آنها می‌تواند، سرّی و بسیار دشوار باشد؛ محتوای اطلاعات تبلیغاتی را شکل می‌دهد که نمونه بارز آن را داستان «برتلوت یاکوب» شکل می‌دهد. وی توانسته بود اطلاعاتی دقیق از ارتش آلمان را درکتابی کوچک گردآوری کند، آنهم از طریق منابع معمولی و آشکار آلمانی که تعجب «کلنل والدز نیکولای» (رئیس کمیته برخورد با یاکوب) را برانگیخت و مجبور به آزاد نمودن آن از زندان گشتابو گردید. دقت و وسعت در دریافت اطلاعات و مهارت در تحلیل و انسجام بخشی آنها، ارکان اصلی «اطلاعات تبلیغاتی» را شکل می‌دهد.
13. تحلیل تبلیغات
تحلیل تبلیغاتی، آنچه را که فردی سعی دارد تا دیگران به آن فکر کنند؛ شامل می‌شود و به همین دلیل است که از علوم مربوط به تحلیل افکار عمومی با کاربردی خاص به شمار می‌آید. در این فصل مؤلف با ارایه مثالایی از حوزه تبلیغات چاپی و رادیویی؛ به ارایه الگویی مشخص برای تحلیل تبلیغات می‌پردازد که بر تحلیل عناصر زیر استوار است:
- منبع اطلاعات
- زمان اطلاعات (دریافت، ارسال، تکرار، و ... )
- شنوندگان و مخاطبان تبلیغات
- مأموریت
14. مطالعه موردی
بخش آخر کتاب حاوی یک مطالعه موردی مبسوط در خصوص «انقلاب ژوئیه بر ضد روشهای استعماری و ارتجاعی» است که در آن مؤلف از منظر تحلیلگر جنگ روانی، به بررسی ارکان پیش گفته در این رخداد همت گمارده است.
15. جمع‌بندی
کتاب صلاح نصر را باید از جمله متون درخور توجه در بحث از جنگ روانی ارزیابی نمود که اگرچه قدری قدیمی می‌نماید، اما بدلیل ارایه مباحث تئوریک می‌تواند همچنان مورد استفاده قرار گیرد. توجه به تحولات تاریخی و ذکر مثالهای متعدد از جنگهای روانی، منجر شده تا مباحث تئوریک قابل فهم باشند و کتاب را کاربردی‌تر نماید. بنظر می‌رسد مطالعه این اثر بتواند پیش درآمد خوبی برای ورود به حوزه مطالعات «عملیات روانی» (با تأکید بر جنگ روانی) باشد. به همین دلیل است که ترجمه جلد دوم کتاب نیز ضرورت و اولویت می‌یابد.
